Przekazanie gospodarstwa rolnego

Opublikowany 7 lutego 2016

Przekazanie gospodarstwa rolnego to umowa zmierzająca do zapewnienia rolnikowi środków zaopatrzenia na starość lub na wypadek inwalidztwa, a z drugiej strony służy zapewnieniu kontynuowania działalności gospodarczej przez osobę mogącą i umiejącą prowadzić gospodarstwo rolne. Umowa przekazania gospodarstwa rolnego uregulowana została w trzech ustawach, które następowały po sobie i uchylały poprzednio obowiązujące. Wśród tych ustaw należy wymienić:

I. ustawę z 1977 roku – o zaopatrzeniu społecznym rolników i członków ich rodzin.

W ustawie obowiązującej od 1 stycznia 1978 roku do 31 grudnia 1982 roku przepisy regulujące przekazywania gospodarstwa rolnego obejmowany artykułu od 43 do 59. Przepis art. 43 ust. 1 tej ustawy regulował, iż gospodarstwo rolne mogło być przekazane tylko jednemu następcy lub następcy i jego małżonkowi. Co ciekawe, zgodnie z przepisem art. 52 ust. 1 tej ustawy, przekazanie gospodarstwa rolnego następowało w drodze umowy pisemnej sporządzonej przez naczelnika gminy, a nie w formie aktu notarialnego. Umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy w rozumieniu ustawy z 1977 roku była nierozwiązywalna, jednak kolejne ustawy – z 1982 roku i 1990 roku już taką możliwość przewidywały. W kolejnych ustawach pojawiła się bowiem regulacja zezwalającej na rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy w razie uporczywego postępowania wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Tej materii poświęcony zostanie osobny wpis (czytaj tutaj).

Ciekawe orzeczenia na tle tej ustawy:

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 lipca 1980 roku, III CZP 44/80

„Przekazanie przez rolnika gospodarstwa rolnego następcy na zasadzie i w trybie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32 poz.140) nie może być odwołane na podstawie przepisów art. 898 – 900 KC dotyczących odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności”

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 19 lutego 1991 roku, III CZP 4/91

„Wartość gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140) nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku”

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 25 listopada 2005 roku, III CZP 59/05

„Gospodarstwo rolne, przekazane na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140) następcy pozostającemu w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, należy do majątku wspólnego”.

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7 lutego 2014 roku, III CZP 114/13

„Wartość gospodarstwa rolnego przekazanego spadkobiercy (następcy) w drodze umowy zawartej w trybie art. 52 ustawy z 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.) nie podlega zaliczeniu na należną temu spadkobiercy schedę spadkową na podstawie art. 1039 KC.”

II. ustawę z 1982 roku – o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin.

Ustawa obowiązująca od 1 stycznia 1983 roku do 31 grudnia 1990 roku regulowała przedmiotowe zagadnienie przepisami od art. 48 do art. 60. Przepisy tej ustawy także pozwalały na przekazanie gospodarstwa następcy lub małżonkom, a nadto również przekazanie kilku następcom (art. 49 § 2). Ta ustawa wymagała już formy aktu notarialnego.

Ciekawe orzeczenia na tle tej ustawy:

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 maja 1995 roku, III CZP 58/95

„Pod rządem przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu nadanym im przez przepisy ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin w 1990 r. (Dz.U. Nr 14, poz. 90) dopuszczalne było przekazanie gospodarstwa rolnego następcy i jego małżonkowi.”

Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 kwietnia 2008 roku, II CSK 647/07

„Do umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy należy stosować w drodze analogii przepisy kodeksu cywilnego i innych ustaw o umowie darowizny.”

„Gospodarstwo rolne, którego własność przeszła na następcę rolnika, pozostającego w związku małżeńskim i ustroju wspólności majątkowej, w wyniku zawarcia umowy przekazania gospodarstwa rolnego pomiędzy nim a przekazującym, wchodzi do jego majątku odrębnego„.

oraz podobne do ww. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 stycznia 2009 roku, II CSK 450/08, wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 listopada 2010 roku, II CSK 274/10, wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 2 grudnia 2011 roku, III CSK 63/11

Jednak ww. linia orzecznictwa została zmieniona, i tu warto wskazać obecnie aktualną:

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2012 roku, III CZP 29/12

„Przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (t.j. Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.)”

Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 listopada 2012 roku, III CZP 68/12

„Gospodarstwo rolne przekazane na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (t.j. Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.) następcy pozostającemu w ustroju wspólności majątkowej wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków”

III. ustawę z 1990 roku – o ubezpieczeniu społecznym rolników.

W ustawie obowiązującej od dnia 1 stycznia 1991 roku do dnia dzisiejszego przepisy dotyczące przenoszenia gospodarstwa rolnego znajdują się w artykułach od 84 do 91. Ciekawym jest, że w tej ustawie – zgodnie z jej przepisem art. 88 obowiązkiem otrzymującego gospodarstwo następcy prawnego względem rolnika je przekazującego są obowiązki wynikające z treści odpowiednio stosowanego art. 908 § 1 k.c. (umowa dożywocia). Wśród tych obowiązków można zatem wymienić: przyjęcie zbywcy jako domownika, dostarczenie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienie mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienie mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. Ta ustawa – inaczej niż poprzednio obowiązujące – nie wymaga dla uzyskania prawa do emerytury, przeniesienia własności gospodarstwa rolnego w drodze umowy przekazania gospodarstwa rolnego, ale możliwe jest przeniesienie własności gospodarstwa np. w drodze umowy darowizny. Ustawa ta nie wymagała ponadto obowiązku zbycia gospodarstwa dla nabycia prawa do świadczeń emerytalnych, ale wymagała osiągnięcie określonego wieku, podlegania przez określony czas obowiązkowi ubezpieczenia emerytalno-rentowego (art. 19 ust. 1 ustawy) oraz zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej (por. art. 6 ust. 3 ustawy) – należy podkreślić, że te regulacje podlegały nowelizacjom i obecne warunki uzyskania emerytury rolniczej są odmienne – czemu poświęcę osobny wpis (czytaj tutaj).

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania i orzecznictwo, można dojść do następujących wniosków:

1. 1. do umowy przekazania gospodarstwa rolnego nie można stosować przepisów o darowiźnie, w tym o jej odwołaniu,
   

2. nabycie gospodarstwa rolnego w drodze umowy przekazania gospodarstwa rolnego przez następcę będącego ustroju wspólności ustawowej małżeńskiej, wchodzi do majątku wspólnego małżonków,

3. roszczenie o zachowek nie przysługuje od umowy przekazania gospodarstwa rolnego,

4. wartość gospodarstwa rolnego przekazanego spadkobiercy nie podlega zaliczeniu przy dziale spadku.

 

Adwokat Paweł Stachniałek prowadzi sprawy oraz doradza w sprawach dotyczących przenoszenia własności gospodarstw rolnych, darowizn, sprzedaży, ich podziału, zniesienia współwłasności, zachowku.